วิปัสสนาญาณ

ญาณ ๑๖ : ญาณที่เกิดขึ้นแก่ผู้เจริญวิปัสสนา

1. นามรูปปริจเฉทญาณ  คือ ญาณกำหนดรู้รูปนาม
2. ปัจจยปริคคหญาณ คือ ญาณกำหนดรู้ปัจจัยของนามและรูป
3. สัมมสนญาณ คือ ญาณกำหนดรู้ด้วยพิจารณาเห็นนามและรูปโดยไตรลักษณ์
4. อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ คือ ญาณอันตามเห็นความเกิดและความดับไปแห่งเบญจขันธ์
5. ภังคานุปัสสนาญาณ คือ ญาณอันตามเห็นความสลาย เห็นว่าสังขารทั้งปวงล้วนต้องสลายไปทั้งหมด
6. ภยตูปัฏฐานญาณ คือ ญาณอันมองเห็นสังขารเป็นของน่ากลัว
7. อาทีนวานุปัสสนาญาณ คือญาณอันคำนึงเห็นโทษ เห็นสังขารทั้งปวงซึ่งล้วนต้องแตกสลายไป
8. นิพพิทานุปัสสนาญาณ คือ ญาณอันคำนึงเห็นด้วยความหน่าย ไม่เพลิดเพลินติดใจ
9. มุญจิตุกัมยตาญาณ คือ ญาณอันคำนึงด้วยใคร่อยากพ้นไปเสีย
10. ปฏิสังขานุปัสสนาญาณ คือ ญาณอันคำนึงหาทาง ด้วยการไปยกเอาสังขารทั้งหลายขึ้นมาพิจาณากำหนดด้วยไตรลักษณ์
11. สังขารุเปกขาญาณ คือ ญาณอันเป็นไปโดยความเป็นกลางต่อสังขาร ไม่ยินดียินร้ายในสังขาร
12. สัจจานุโลมิกญาณ  หรือ อนุโลมญาณ ญาณอันเป็นไปโดยอนุโลมแก่การหยั่งรู้อริยสัจจ์
13. โคตรภูญาณ คือ ญาณครอบโคตร ความหยั่งรู้ที่เป็นหัวต่อข้ามพ้นจากภาวะปุถุชนเข้าสู่ภาวะอริยะบุคคล
14. มัคคญาณ คือ ญาณในอริยมรรค ความหยั่งรู้ที่จะเป็นผลสำเร็จภาวะอริยะบุคคลชั้นนั้นๆ
15. ผลญาณ คือ ญาณในอริยผล ความหยั่งรู้เป็นผลสำเร็จของพระอริยะในชั้นนั้นๆ
16. ปัจจเวกขณญาณ คือ ญาณหยั่งรู้ด้วยพิจารณาทบทวน สำรวจรู้มรรคผล กิเลสที่ละแล้ว กิเลสที่เหลืออยู่ และนิพพาน

(จากพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต))

************